İletişim yalnızca bilgi alışverişi değil, aynı zamanda sosyal ilişkilerin düzenlenmesidir. İnsanlar iletişim sırasında sadece söylediklerinin içeriğine değil, aynı zamanda bu sözlerin nasıl algılanacağına da dikkat ederler. Bu bağlamda Brown ve Levinson’un (1987) geliştirdiği Kibarlık Teorisi (Politeness Theory), dil kullanımında “yüz” (face) kavramının korunmasını merkeze alır.
Goffman’ın (1967) sosyolojik yaklaşımından esinlenen teoriye göre “yüz”, kişinin toplum içindeki benlik imajı, yani saygınlık ve sosyal kabul beklentisidir. Brown ve Levinson (1987), yüzü ikiye ayırır: Olumlu yüz (positive face) bireyin onaylanma, sevilme, değer görme isteğini; olumsuz yüz (negative face) ise özgürlüğünü ve özerkliğini koruma arzusunu ifade eder. Günlük iletişimde bu yüzler sıklıkla tehdit altına girer. Örneğin, birinden borç istemek onun olumsuz yüzüne; eleştiri yapmak ise olumlu yüzüne yöneltilmiş bir tehdit olarak değerlendirilebilir.
Kibarlık stratejileri bu tehditleri azaltmaya yönelik iletişimsel araçlardır. Brown ve Levinson, dört temel strateji tanımlar: doğrudan, olumlu yüz odaklı, olumsuz yüz odaklı ve dolaylı (off record). Örneğin, “Kapıyı kapat!” ifadesi doğrudan strateji iken, “Biraz üşüyorum, kapı açık kalmış” ifadesi dolaylı bir stratejiye örnektir. Böylelikle konuşmacı hem amacına ulaşır hem de karşıdakinin yüzünü korur.
Teori, pragmatik ve sosyodilbilim alanlarında büyük etki yaratmıştır. Çeşitli kültürlerde kibarlık stratejilerinin farklılaştığına dair çalışmalar (Blum-Kulka, House, & Kasper, 1989; Matsumoto, 1988) teorinin evrensellik iddiasını tartışmaya açmıştır. Örneğin, Batı toplumlarında bireysel özerklik (olumsuz yüz) vurgulanırken, Doğu Asya toplumlarında grup uyumu ve ilişkilerin korunması (olumlu yüz) ön planda olabilmektedir. Bu nedenle günümüzde kibarlık, kültüre özgü normlarla iç içe değerlendirilmektedir.
Sonuç olarak Kibarlık Teorisi, insanların neden dolaylılık, yumuşatma ya da nezaket stratejileri kullandığını açıklayan güçlü bir çerçeve sunar. İletişimin yalnızca bilgi aktarımı değil, aynı zamanda yüzlerin korunması ve sosyal ilişkilerin sürdürülmesi olduğunu göstermesi, onu dilbilim ve iletişim çalışmalarında vazgeçilmez kılmıştır.
Kaynaklar
Blum-Kulka, S., House, J., & Kasper, G. (Eds.). (1989). Cross-cultural pragmatics: Requests and apologies. Ablex.
Brown, P., & Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some universals in language usage (2nd ed.). Cambridge University Press.
Goffman, E. (1967). Interaction ritual: Essays on face-to-face behavior. Pantheon.Matsumoto, Y. (1988). Reexamination of the universality of face: Politeness phenomena in Japanese. Journal of Pragmatics, 12(4), 403–426. https://doi.org/10.1016/0378-2166(88)90003-3