Yazar: Senanur Boran Editör: Bahar Özbek
Psikolojik danışma sürecinde hem danışanın hem de psikoloğun bazı sorumlulukları vardır. Danışanın haklarını bilmesi, olası ihlallere ve bu ihlallerin yol açabileceği zararlara karşı en güçlü korunmadır. Etik ilkelerin varlığı, danışan açısından güvenli bir terapi ortamı oluştururken psikolog açısından mesleki itibarın korunması ve mesleki uygulamaların standartlara uygun şekilde yürütülmesi açısından büyük önem taşır. Bu nedenle etik ilkeler, danışma sürecinin temel dayanaklarından biridir.
Danışan hakları nelerdir?
1-Gizlilik ve mahremiyet hakkı
Danışanın mahremiyetine saygı gösterilmesi esastır. Her türlü müdahale, danışanın mahremiyetine saygı gösterilmek suretiyle icra edilir. Sağlık hizmetinin verilmesi sebebiyle edinilen bilgiler, kanun ile müsaade edilen haller dışında, hiçbir şekilde açıklanamaz. Paylaşılan tüm bilgilerin gizli tutulması esastır (Yasal zorunluluklar ve kendine/başkasına zarar verme riski gibi istisnaları dışında.)
2-Bilgilendirilme hakkı
Bilgilendirilmiş onam, yasal ve etik bir zorunluluk olmanın yanında danışanların psikolojik danışma sürecinden daha fazla yararlanmalarını sağlayan, sürecin daha güvenli ve etkili olmasına destek veren terapötik bir araç olarak işler. APA (2002) bilgilendirilmiş onamın terapötik ilişkinin doğası, riskler, alternatifler, ücret, gizlilik ve gönüllülük hakkında bilgi verilmesini zorunlu kıldığını belirtir.
3.Rıza (Onam) Hakkı:
Danışanın bilgilendirilmesinden sonra, sürece özgür iradesi ile katılacağını gösteren onam formunun devreye girmesi.
4-Hizmeti Reddetme veya Sonlandırma Hakkı:
Mevzuata göre: ” Hasta; tabi olduğu mevzuatın öngördüğü usül ve şartlara uyulmak kaydı ile sağlık kurum ve kuruluşunu seçme ve seçtiği sağlık kuruluşunda verilen sağlık hizmetinden faydalanma hakkına sahiptir.” Terapiye gönüllülük esasına dayanarak başlama ve dilediği zaman, herhangi bir gerekçe göstermeksizin sonlandırma hakkına sahiptir.
5. Saygı Görme ve Ayrımcılığa Uğramama Hakkı:
Psikolojik destek sürecinizde, en temel hakkınız insan onuruna ve haklarına saygıdır. Yaşınız, kimliğiniz, cinsiyetiniz, cinsel kimliğiniz, cinsel yöneliminiz, etnik kökeniniz, dininiz, mezhebiniz, sosyo-ekonomik düzeyiniz veya bir engele sahip olup olmamanız gibi hiçbir farklılığınız nedeniyle size karşı ayrımcılık yapılamaz.
6. Kayıtların Görülmesi / Düzeltilmesi Hakkı:
Herkes veri sorumlusuna başvurarak kendisiyle ilgili kişisel veri işlenip işlenmediğini öğrenme; kişisel verileri işlenmişse buna ilişkin bilgi talep etme, verilerin işlenme amacını ve bunların amacına uygun kullanılıp kullanılmadığını öğrenme ve verilerin eksik veya yanlış işlenmiş olması hâlinde bunların düzeltilmesini isteme hakkına sahiptir.
Hak ihlal durumları nelerdir?
1-Gizlilik ve mahremiyet hakkının ihlali:
Danışanın özel bilgilerinin izni olmadan paylaşılması ya da mahremiyetin korunmaması bu hakkın ihlalidir.
Örn.: Seans içeriğinin danışanın onayı olmadan üçüncü kişilerle paylaşılması.
2- Bilgilendirilme hakkının ihlali:
Danışana süreçle ilgili yeterli bilgi verilmemesi ihlaldir.
Örn.: Terapinin süresi, gizlilik sınırları veya ücret hakkında danışanın bilgilendirilmemesi.
3- Rıza(onam) hakkının ihlali
Danışanın açık onayı olmadan herhangi bir uygulamaya başlanması ihlaldir.
Örn.: Seansların danışanın onayı alınmadan kaydedilmesi.
4-Hizmeti Reddetme veya Sonlandırma Hakkının İhlali
Danışanın terapiyi başlatma veya bitirme kararına saygı gösterilmemesi bu hakkın ihlalidir.
Örn.: Danışanın terapiyi sonlandırmak istemesine rağmen baskı yapılması.
5- Saygı görme ve ayrımcılığa uğramama hakkının ihlali:
Danışanın kimliği, inancı veya özellikleri nedeniyle ayrımcılığa uğraması etik dışıdır.
Örn.: Cinsiyet kimliği nedeniyle yargılayıcı bir tutum sergilenmesi.
6- Kayıtların görülmesi düzeltilmesi hakkının ihlali:
Danışanın kendi verilerine erişim veya düzeltme talebinin reddedilmesi ihlaldir.
Örn.: Danışanın terapi kayıtlarını görme isteğinin dikkate alınmaması.
Hak ihlali durumunda ne yapılmalı?
Hak ihlali durumunda danışanın sırayla atabileceği adımlar mevcuttur.
- Uzmanla İletişim Kurmak:
Öncelikle, durumu terapistinizle açıkça konuşmayı denemek, yanlış anlaşılmaların giderilmesi veya etik sınırların yeniden belirlenmesi için önemli bir ilk adımdır.
- Kayıt Tutmak:
İhlale neden olan durumun tarihini ve detaylarıni içeren yazılı kayıt tutmak.
- Mesleki Kurumlara Başvuru:
Uzmanın bağlı olduğu meslek örgütüne (örneğin, Türkiye’de psikologlar için Türk Psikologlar Derneği (TPD) Etik Kurulu gibi), varsa çalıştığı kurumun (hastane, klinik) etik komisyonuna resmi dilekçe ile kayıt ve delilleri ekleyerek başvuruda bulunmak. Bu kurullar etik ihlalleri inceleyerek disiplin süreçlerini başlatabilir.
4. Hukuki Süreç: Daha ciddi ihlaller (örneğin cinsel taciz, fiziksel zarar, dolandırıcılık) veya meslek örgütünden sonuç alınamaması durumunda, bir avukata danışarak hukuki süreci başlatmak.
Unutmayın ki bu haklar, güvenli, etik ve etkili bir psikolojik destek sürecinin temelini oluşturur. Bilinçli bir danışan olmak süreci güçlendirir ve meslek etik standartlarının korunmasına katkı sağlar.
KAYNAKÇA
1-Türkiye Cumhuriyeti. (1998, 1 Ağustos). Hasta Hakları Yönetmeliği (Sayı: 23420). Resmî Gazete.
2-T.C. Resmî Gazete. (2016, 7 Nisan). Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Kanun No. 6698. Resmî Gazete, Sayı: 29677.
3-Türk Psikologlar Derneği. (2018). Türk psikologlar derneği etik yönetmeliği.